Шығыс Қазақстан облысы халықтың ғасырлар бойғы даналығынан туындаған мәдени дәстүрлерге, сонымен қатар республикалық «Тарихи-мәдени ескерткіштер» тізіміне енгізілген рухани мұра нысандарына өте бай. Бұл жай ғана табиғаты әсем жерлер немесе тарихи нысандар емес. Бұл – аңыздармен көмкерілген, нақты оқиғалармен байланысқан киелі аймақтар. Біреулер оларды тылсым күштің орны деп атаса, енді біреулер – табынуға тұрарлық қасиетті мекен, ал басқалары өңірдің визиттік карточкасы деп есептейді.

ДАЛА ДАНАЛЫҒЫ

Бірде бос уақытымда танымал жазушы Паустовскийдің кітаптарының тозығы жеткен беттерін парақтап отырып, оның бір тұжырымына көзім түсті. Онда адамзат мәдениетін қалай анықтауға болатыны жайлы былай деп жазған: «Жүрек, қиял және ақыл – мәдениет деп атайтын нәрсе осындай ортада туады». Мәңгілік мәні бар, кейде нәзік деп те айтуға болатын мәдениеттің қоғам үшін маңызын адамзаттың үздік ақыл-ой иелері өз шығармаларында талай рет көрсеткен.

Айта кету керек, Еуразия құрлығында өмір сүрген халықтар ғасырлар бойы жинақтаған барлық негізгі этикалық және мәдени құндылықтар – әсіресе көшпенділердің даналық тәжірибесі – бүгінгі таңда да сақталып қана қоймай, өз күшін сақтай отырып дамып келеді. Дала философиясы осы құндылықтарды жүзеге асыра отырып, адамның өмірімен байланысты барлық нәрселерді терең түсіндіреді. Бұл ойлар белгілі ғалымдардың, ақындардың, жыраулардың, би-шешендердің шығармаларынан көрініс табады, олардың қатарында Шоқан, Ыбырай, Шәкәрім және ұлы Абай бар.
2023 жылдың сәуірінде ауызашар шарасы барысында ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Қара сөздерден» үзінді келтірді: «Ұлы Абайдың «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген дана сөздері қазақ қоғамында мойындалған қағидаға айналды. Бізге ұлттық мәдениетті сақтау және дамыту қажет. Бұл – мәні терең, көп қырлы құбылыс. Қазақ халқының өзіндік мәдениетінің бастауы дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда жатыр. Мәдениетіміздің ерекшелігі ұлттық киімде айқын көрініс табады. Өскелең ұрпаққа қазақ ұлттық киімін тек Наурыз мерекесі мен басқа да тойларда емес, күнделікті киіп жүру керемет болар еді. Ұлттық мәдениет – халық өмірінің айнасы, оның болмысының көрінісі, ал елдің рухани дамуы ұлттық сананың дамуымен тікелей байланысты». Басқаша айтқанда, киелі кеңістіктің басым элементтері этникалық құндылықтарды және өткеннің рухани тәжірибесін біріктіретін бастама ретінде қызмет ете алады, бірақ жаңа мәнде және қазіргі заманға бейімделген формада.

ДОСТЫҚ ЗЕРТХАНАСЫ

Қазақстан – ерекше, бірегей ел. Мұнда қазақтардан басқа да көптеген этникалық топтар өмір сүреді. Сондықтан бір кездері біздің республиканы «халықтар достастығының зертханасы» деп атаған болатын. Қазақстанның тағы бір ерекшелігі сол – бізде үш ірі дін – ислам, христиандық және буддизм үйлесімді қатар өмір сүреді, бұл ретте Қазақстан әлемдегі санаулы мемлекеттердің бірі шығар.

Бұл ерекшелік Шығыс Қазақстанда айқын көрінеді. Мұнда бүгінге жеткен будда монастырьларының қирандылары, ескі наным-сенімдегілердің (старообряд) шіркеулері қазіргі замандағы мұсылман мешіттерімен, православие храмдарымен қатар орналасқан.

Мүмкін, бұл Жаратқанның сыйы шығар, өйткені ежелгі ғалымдар «Ойкуменаның төртінші бұрышы» деп атаған республиканың Шығысы тәңірлік дінді ұстанған түркілердің ежелгі мекені болған. Оның басты қағидасы – материалдыдан гөрі, әлемдік рухтың басымдығы. Ал хомо сапиенс, яғни адамзат үміт пен сенімге сүйене отырып өмір сүреді.

Біздің көп қиындық көрген халқымыздың оптимизміне ешкім шүбә келтірмес. Әлемдік экономикалық дағдарыс күтпеген жерден келіп, мемлекеттік бюджеттің қысқаруына әкелсе де, өмір әдеттегі қалпында жалғасуда. Қалалар өсіп, көркейіп келеді, зейнетақы уақытында төленіп, кейде өсіп тұрады, көшелер қымбат шетелдік көліктерге толы. Бірақ ең бастысы, менің пікірімше ең қуаныштысы – ұзаққа созылған, жабайы нарық кезеңінен соң қараңғы туннельдің соңында жарқыраған Прометей отының көрінуі.

Ағартушылық мен мәдениет – адамзат қауымдастығының тірегі. Ал олардың бар-жоғын, ұлттың өркениеттік жетілгендігін анықтайтын лакмус қағазы – бұл, әрине, мерекелік фейерверктердегі шу, қала көшелеріндегі жарқын баннерлер мен билбордтар немесе қоқыс жәшіктері мен биотуалеттердің болуы емес. Жоқ, мүлде басқа. Бұл – біз өмір сүретін ортада, ана сүтінде, халықтың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінде болатын нәзік әрі көрінбейтін құндылықтар. Сонымен қатар – біздің жасаған істеріміз, өткенімізге деген қарым-қатынасымыз, естеліктеріміз және тағы басқа көптеген дүниелер.

САЛАУАТТЫ ИННОВАЦИЯЛАР

Егер нақты мысал келтірсек, Шығыс Қазақстан облысының керемет орталығын алайық. Қаламыз тасты таулар аңғарында, Қазақстанның басты өзені – қарт Ертістің жағасында орналасқан.

Соңғы жетістіктердің бірі Ертіс көпірі астындағы бұрын қауіпті орын деп саналатын, кейде әлеуметтік жағынан маргиналды топтардың жиі бас қосатын аумағын мәдени ортаға айналдыру болды.

Енді бетон көпір тіректерін жарқын муралдар безендіріп тұр, ал астында қазіргі заманға сай спорттық инфрақұрылым орнатылған: ойын алаңдары, фудкорттар, воркаут-зоналар, баскетбол және стритбол алаңдары, тіпті MMA үшін сегізбұрышты ринг бар. Сондай-ақ кішкентай балаларға арналған ойын-сауық аймақтары да қарастырылған. Жаңа демалыс аймағы тұрғындарға өте ұнады.

Айта кету керек, бұл Шығыс Қазақстан үшін бірегей жаңалық болып отыр. Қала басшылығы жобаны жүзеге асыру үшін көп күш жұмсады. Ең бастысы – бұл жоба ірі бизнес өкілдерін қызықтырып, оларды бұл аумақты абаттандыруға қаржы салуға көндірді, сондай-ақ тәжірибелі дизайнерлер мен сәулетшілерді тартты.

СЫНИ КӨЗҚАРАС

Аймақтық мәдениеттің қазіргі келбетін қарастыра отырып, нақты сөз айту үшін мен өңірдегі гуманитарлық саланың мамандарына, қазіргі зейнеткерлерге жүгіндім. Оларға өңір мәдениетінде ненің жақсы екенін, не жетілдіруді қажет ететінін сұрап көрдім.

Жалпы, олардың пікірі бойынша, жағдай қанағаттанарлық, бірақ әлі де кемшіліктер бар. Барлық іс-әрекет сияқты бұл салада да бірқатар күрделі проблемалар мен айқын қателіктер кездеседі. Біріншіден, мәдени мазмұнның дамуына қатысты ұзақмерзімді стратегияның жоқтығы байқалады.

Мысалы, мемлекет бөлген бюджет қаражаты кейде тиімді пайдаланылмай, мерекелік отшашуларға немесе шетелдік шоу-бизнес бағдарламаларына жұмсалады.

Екіншіден, мәдениет мекемелерін қазіргі заманғы стандарттарға сәйкестендіру, мемлекеттік сектор мен жеке бизнестің рухани даму саласындағы серіктестігін нығайту жұмыстары күшейтілуі қажет.

Үшіншіден, ауылдық жерлердегі мәдени ошақтарды ретке келтіру жөніндегі билік бастамаларын жүйелі түрде жалғастыру қажет. Себебі, кейбір ауылдық клубтар мен кітапханалардың жағдайы нашар, тұрғындарды тартпайды, тіпті қарапайым жайлылыққа үйренген адамдарды да демалысын өткізуге ынталандырмайды. Көптеген ауылдық мекемелерде жағдай әлі өткен ғасырдағыдай.

Соңғы уақыттағы өзгерістерді де атап өткен жөн. Облыстық мәдениет басқармасының мәліметі бойынша, осы жылы өңірде алты ауылдық мәдени нысан жөндеуден өтеді. Оған Зайсан ауданының Сарытерек ауылындағы мәдениет үйінің күрделі жөндеуі, Глубокое ауданының Алтай кентіндегі және Тарбағатай ауданының Жаңатілеу ауылындағы клубтардың ағымдағы жөндеуі кіреді. Жөндеу жұмыстарына 14,3 млн теңге бөлінген. Ал қалған екі жоба қаржыландырылмаған, қажетті қаражат – 249,7 млн теңге, орындалмау қаупі бар.

Зейнеткерлікке шыққан мәдениет қызметкерлерімен әңгімелесу барысында олар шығармашылық жобалармен шекаралас аудандарды қамтуды көбейту жөнінде ұсыныс айтты. Бұл жобалар алдын ала жергілікті тұрғындарға хабарлануға тиіс. Ауыл тұрғындары да өнер мен мәдениетке қол жеткізуді қалайды. Ауыл клубтары, кітапханалар және басқа мәдени ошақтар адамдардың бір-бірімен араласатын, қызықты уақыт өткізетін орындарына айналуы керек. Бұл, ең алдымен жастарға қатысты, олардың таланттарын ашып, дамыту қажет. Өйткені мәдени даму мен білім беру орталықтарының басты міндеті – өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және мүмкіндігінше оларды әлеуметтік қауіп төндіретін бос сандалудан қорғау.

Тағы бір маңызды жайт: Шығыс Қазақстанда әлі де мәдениет мекемелері жоқ ауылдық елді мекендер бар. Мұнда мәдени өмір көбінесе ірі мерекелермен ғана шектеледі.

Барлық осы мәселелерге терең талдау мен ойластырылған тәсіл қажет. Уақыт өте келе олар жиналған қардай көбейеді, сондықтан шешімін кейінге қалдыруға болмайды.

ТУННЕЛЬ СОҢЫНДАҒЫ ЖАРЫҚ

Дегенмен, заман өзгеруде. Бақытымызға орай, өмірлік басымдықтарымыз біртіндеп рухани салаға ауысып келеді. Бұл үрдіс біздің сыншыларымыздың да назарынан тыс қалмады: олар мысал ретінде Өскемен қаласындағы Оралхан Бөкей атындағы орталық қалалық кітапхана қызметкерлерінің белсенділігін келтірді.

Кітапхана танымалдылығы, әсіресе Хабиба Ақжігітова басқарғалы бері артты. Республика мәдениетінің еңбек сіңірген қызметкері Хабиба Ақжігітованың жылдар бойғы тәжірибесі мен табиғи таланты кітапхана ісін жаңа, прогрессивті формада ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Оның сондай-ақ кадрларды іріктеудегі табандылығы ерекше. Себебі мардымсыз жалақыға жұмыс істегісі келетіндер аз, ал мәдениет саласын қаржыландыру әлі де қалдық принципімен жүргізіледі.

Кітапханашының жұмысы күрделі әрі интеллектуалды қабілеттерден бөлек, жанкештілікті қажет етеді. Қызметкерлер тек қана заманауи құралдар мен жасанды интеллект көмегімен ағартушылық жұмыстар жүргізіп қана қоймай, кітаптар мұхитында тәжірибелі нұсқаушы болуға да тиіс.
Аймақтың рухани өмірін байытуға бағытталған тағы бір маңызды бастаманы бірнеше жыл бұрын бір шіркеу қызметкері қолға алған еді, кейін оған өзге де азаматтар қосылған. Бұл – гуманитарлық мобильді қайырымдылық-агартушылық керуені, ол қоғам мен облыс басшылығы тарапынан толық қолдау тапты. Керуен құрамына мәдениет пен өнер қызметкерлері, сондай-ақ Шығыс Қазақстанның белгілі жазушылары кіреді. Кейде оларға вокалдық-инструменталды ансамбльдер де қосылады. Аудан-ауданды аралап, олар ең шалғай ауылдарға дейін барып, мәдениетті халыққа жеткізеді. Бұл – тамаша іс! Сабақтар мен лекциялардан бөлек, ауыл кітапханаларына кітап қорлары сыйға беріледі, кейбіреулері авторлық, қатысушылардың қолтаңбалары бар. Керуеннің ұраны – «Ізгілік дәнін себейік!».

Өткенімізді, ұлттық тарихи жадымызды да ұмытпау маңызды. Шығыс Қазақстан – түркілердің алтын бесігі, сонымен қатар үйсін және андрон мәдениеттерінің әлемдік орталықтары көшкен орын.

Облыс аумағында көптеген тарихи және мәдени орындар бар, олар ұлттық тізімге енгізілген. Бұл тек табиғаты әсем жерлер немесе тарихи нысандар емес. Олар – аңыздармен, нақты оқиғалармен байланысты қасиетті жерлер. Кейбіреулер оны күш орны, кейбіреулер тәу ету мекені, үшіншілері – аймақтың визиттік карточкасы деп атайды. Сондықтан оларды сақтау және құрметтеу – міндет.

Жақында республикалық Достық үйлері конгресінің пленарлық отырысында облыс әкімі Нұрымбет Сақтағанов Өскеменде жаңа Достық үйін салу туралы шешім қабылданғанын жариялады. Оның айтуынша, алғашқы Достық үйі 33 жыл бұрын қалада азаматтардың, этномәдени бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдар мен ардагерлердің бастамасымен ашылған.

Бүгінде Шығыс Қазақстанда сегіз Достық үйі жұмыс істейді, бұл – республика бойынша ең көп көрсеткіш. Елде барлығы 32 өңірлік Достық үйі бар, олар қоғамды біріктіру миссиясын атқарады.

Қосымша ретінде айтар болсақ, позитивті үрдіс аясында қылқалам шеберлеріне арналған Суретшілер үйін де қайтару орынды болар еді. Ол 1990-шы жылдары жеке меншікке беріліп, қазір сауда орталығына айналған.

АДАМЗАТ БОЛМЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ

Мүмкін, мен ерекше жаңалық ашпаспын, бірақ «хомо сапиенс» ұғымы толық мағынада тек мәдениетті сақтап, Құран мен Інжілдің қағидаларын немесе басқа да дүниежүзілік діндердің негізгі заңдарын ұстана отырып өмір сүретін адамдарға ғана қатысты екенін атап өту маңызды. Олар зорлық-зомбылыққа, алаяқтыққа, әділетсіздікке қарсы.

Мәдениетті адам – қоғамның толыққанды, салауатты бөлігі. Оның өмірінде әрдайым жасампаздық, шығармашылық бастама үстемдік етеді. Материалдық немесе рухани құндылықтар, күнделікті тұрмыстағы әрекеттер, қызметтегі істер – бәрі осы ережеге сай, оның моральдық сенімі болады. Ондай жан әр ісін соңына дейін жеткізеді, өзін де, айналасын да таза ұстайды, бейәдеп сөздерді қолданбайды, үлкенді құрметтейді, кешірімді болады.

Бұл әңгімені көңілсіз нотада аяқтағым келмейді, сондықтан сөзді хакім Абайға қайта ұсынамын: «Адам баласына адам баласының бәрі - дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің - бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың - бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне қаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың - бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па?.. Біріңе-бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?» Қандай терең, мыңжылдықтардың қуатын бойына сіңірген және XXI ғасырда өз мәнін жоғалтпаған дана сөздер!

Анатолий Лаптев,
мәдениет саласының еңбек сіңірген қызметкері, Өскемен қаласының құрметті азаматы