Өткен жылдың қаңтар айындағы оқиғалардан кейін Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев экономикалық сектордағы бірқатар құрылымдық өзгерістерді жариялады. Мемлекет басшысы айтқан бастамалар екіұшты қабылданғаны белгілі. Біреулер оларды жартылай деп атады, ал кейбіреулері олардың тиімділігі төмен деп болжады.

Бірақ бүгінде президенттік реформалар жоспары бүкіл әлемде өршіп тұрған және Қазақстанға ауыр тиген экономикалық дағдарысқа дәл қазіргі жағдайда жауап берудің жалғыз мүмкін нұсқасы екені анық, деп хабарлайды Altaynews тілшісі.

 Шоктар мен тоқырау 

Бүгінде әлемдік экономиканың құлдырау тереңдігін көптеген сарапшылар есептеуге тырысуда. Бірақ геосаяси жағдай тез өзгеруде, бұл нақты есептеулерді жасауға мүмкіндік бермейді, сонымен қатар шындыққа азды-көпті жақын болжамдар жасауға мүмкіндік бермейді. Тіпті бүкіл әлем өз тұжырымдарына бағдарланған Дүниежүзілік банктің сарапшылары болашақтың бейнесін жаңа мәліметтермен толықтыра отырып, үнемі өз болжамдарын нақтылауға мәжбүр.

"Тұрақсыздандыратын шоктар тізбегі әлемдік экономиканы дүр сілкіндіруді жалғастыруда" дейді олар. Олардың ішінде, әрине, Украинадағы соғыс, американдық-қытайлық вектордағы шиеленістің күшеюі, сондай-ақ геосаяси катаклизмдердің тауарлық әлемдік нарықтарға, жеткізу тізбегіне, инфляцияға, бағаның тез өсуіне, энергия нарықтарындағы құбылмалылықтың артуына теріс әсері бар. Коронавирустық пандемия шогынан енді ғана шыға бастаған экономика үшін бұл тағы да төмендеу жолына түседі. Кем дегенде, биыл олар ешқандай мағыналы қалпына келтіруді күтпейді. "Әлемдік экономиканың өсу қарқыны төмен деңгейде қалып, жалғасып жатқан жағымсыз факторлар аясында небәрі 3 пайызға дейін артады". Оларды "геосаяси шиеленістің күшеюі, инфляцияның жеделдеуі және азық-түлік тапшылығы" күшейтуі мүмкін деп болжануда.

Халықаралық сарапшылар стагфляцияның ықтималдығын – жоғары инфляцияны баяу экономикалық өсумен біріктіретін жағдайды өте байыпты қарастыруда. Сонымен қатар олар өткен ғасырдың 70-ші жылдарында стагфляциядан шығу үшін орталық банктер инфляцияны басу мақсатында базалық мөлшерлемелерді күрт көтергенін еске салады, бұл өз кезегінде жаһандық рецессияға және бірқатар қаржылық дағдарыстарға әкелді. Алдымен Қазақстанда базалық мөлшерлеменің өсуін, содан кейін оны осы деңгейде ұзақ уақыт сақтауды ескере отырып, қаржылық реттеуші тарапынан мұндай қадамның қажеттілігі туралы қисынды түсіндірулерге қарамастан, мұндай еске салу өте алаңдатарлық болып көрінеді.

Ең бастысы, Дүниежүзілік банктің сарапшылары дағдарыс Еуропа мен Орталық Азия елдеріне әсер етеді дейді. Қазақстан бюджет кірістерінің негізгі көзі болып табылатын энергия ресурстарына бағаның таяу болашақта болжанатын өсуіне қарамастан, турбуленттілік аймағына да түседі. "Энергия ресурстарын импорттаушы елдерде бағаның өсуі нақты қолда бар кірістердің төмендеуіне, өнімнің өзіндік құнының артуына, Кредиттеу шарттарының қатаңдатылуына және макроэкономикалық саясатта маневр жасау үшін кеңістікті шектеуге алып келеді", дейді сарапшылар.

Орталық Азия аймағындағы экономикалық жағдайға соңғы, көктемгі шолуда Дүниежүзілік банктің сарапшылары бұрын жасалған көңіл көншітпейтін қорытындыларды растайды және "көптеген елдердегі қаржылық жағдайлардың қатаңдауы жеке инвестицияларға теріс әсер етуді жалғастырады; бұл ретте негізгі орталық банктердің негізгі пайыздық мөлшерлемені одан әрі көтеру ықтималдығы артады. 2022 жылдың көп бөлігіне тән тәуекелді қабылдамау нарықтың тұрақсыз динамикасына әкелді, бұл 2023 жылы сақталған қаржылық күйзеліс қаупінің артуына себеп болды. Бір-бірінен кейінгі дағдарыстар жағдайында үй шаруашылықтары мен фирмаларды қолдауға бағытталған елеулі мемлекеттік шығыстарды ескере отырып, бюджеттік мүмкіндіктерді қалпына келтіру және өңірдің көптеген елдерінде өтімділік буферлерін толықтыру үшін бірінші кезектегі міндеттердің бірі Бюджеттік шоғырландыру болады". Сондай-ақ олар еңбек өнімділігінің төмендігі, қанағаттанарлықсыз білім беру нәтижелері, инновацияларды шектеулі қолдану жағдайында құрылымдық шектеулердің болуын атап көрсетеді, бұл теріс көріністерді одан әрі сақтайды. 

Экономикалық тығырықтан шығу 

Қасым-Жомарт Тоқаев өзі ұсынған экономикалық дағдарысқа қарсы іс-қимыл жоспарына сүйене отырып, туындаған тәуекелдер мен қауіптерді байсалды бағалайды, сондықтан да өзгерістердің тұрақты негізін қалайды. Сондықтан Мемлекет басшысы ұсынған жаңа экономикалық бағыт шикізаттық экономикалық модельден бас тартуға, экономиканың өсуінің қосымша көздерін іздеуге, инфляция мен азық-түлік бағасын тұрақтандыруға, агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға, өз өндірісін ұлғайтуға және "шынайы индустрияландыруға"негізделген.

Esperio компаниясының талдаушысы Нұрбек Ысқақов атап өткендей, "Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдан бері дәйекті түрде суреттеп келе жатқан болашақтың бейнесі – оның қазақстандықтардың өмірі жақсаруы үшін елге қайда бару керектігі туралы жеке көзқарасы емес. Бұл – объективті экономикалық заңдармен белгіленген әрекеттердің минималды жиынтығы. Олар Қазақстанның экономикалық, заңнамалық, басқарушылық және әлеуметтік жағдайлары экономикалық дамудың келесі кезеңінде, келесі 8-12 жылдың уақыт аралығындағы ел алдында тұрған міндеттерге көбірек сәйкес келе бастауына бағытталған".

Сарапшының айтуынша, бұл Қазақстан үшін ұфа-ның кезең-кезеңімен өтуі үшін қатал күрес уақыты болмақ. "Егер біз 2000 жылдан бастап Қазақстанның ЖІӨ-нің өсу қарқынын қарастыратын болсақ, онда бір жалпы трендті көреміз - Экономикалық даму қарқыны тез төмендейді. Соңғы уақытқа дейін экономикалық өсудің негізгі драйвері болған экспорттық шикізат секторы іс жүзінде таусылды. Егер жаңа драйверлер табылмаса, келесі экономикалық кезеңде тоқырау ғана емес, экономиканың деградациясы да байқалады", – дейді ол.

Сарапшының айтуынша, тек біреуі ғана – өңдеуші сектордың қарқынды дамуын ынталандыруда. "Егер Президент Тоқаевтың ауқымды реформалары орындалса, онда олар елді дәл осы бағытта жылжытады", – деп түйіндеді ол. 

Теориядан практикаға 

Осыған орай, "Қазақстан өнеркәсібі құрылымын түбегейлі өзгертуді" көздейтін 2023-2029 жылдарға арналған өңдеуші өнеркәсіпті дамытудың жаңа үкіметтік тұжырымдамасы шеңберінде ШҚО президенттік реформаларды сынау жөніндегі өзіндік полигон бола алады, онда экономика құрылымындағы өңдеуші сектордың үлесі 90%-ға жақындайды.

Шығыс Қазақстан металлургия, машина жасау, фармацевтика, ағаш өңдеу, тамақ өнімдерін өндіру, жеңіл өнеркәсіп, химия салаларында өңдеу секторының өсуі бойынша тәжірибені кеңейтуге қабілетті. Бұл өте маңызды, өйткені экономикалық қайта жүктеу кезеңінде Қазақстан өз экономикасын нақты қайта құруға тарихи мүмкіндік алды. Бірақ оны тиімді іске асыру үшін жеделдетілген индустрияландыру және отандық экономиканы әртараптандыру бойынша алдыңғы даулы тәжірибені қайталамау үшін, жүздеген миллион теңгені қайтадан құмға көмбеу үшін нақты тексерілген іс-қимыл бағдарламасы қажет. Сонымен қатар қазір Үкімет теориялық есептеулерден практикалық шешімдерге көшкен кезде.

Айта кету керек, өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін Үкімет жеңілдетілген несиелеу және қаржы лизингі берілетін салалардың тізбесін 116 позицияға кеңейтті. Бірқатар бағыттар бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялау мерзімі 5 жылдан 7 жылға дейін ұзартылды. Ағымдағы жылы 20 мыңнан астам жоба субсидияланады деп болжануда. Тағы 18 мың жоба бойынша мемлекеттік кепілдіктер беріледі. Сондай-ақ құны триллион теңгеден асатын 170 жаңа салалық жобаны іске қосу жоспарлануда. Болашақта инвестициялық жобалардың деңгейі 8 есеге, ал оларға салынған инвестициялардың деңгейі 28 триллион теңгеден асады.