Жоғары сапалы тұқымдар мен перспективалы сұрыптар ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің қарқынды технологияларын әзірлеу мен тәжірибеге енгізуде шешуші рөл атқарады. Аграрлық ғылым мен практика дәлелдегендей, аймақтың агроөнеркәсіптік кешенінің болашағы сонда жатыр.

Бұл туралы өңір журналистеріне егістік басындағы баспасөз туры кезінде Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясының директоры Кенжеғазы Тоқтасынов айтып берді.

Ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы элиталық тұқым шаруашылығы мәртебесіне ие, сондай-ақ бүгінде сұранысы жоғары күнбағыс, соя, бидай және жемшөп дақылдарының көптеген сорттары мен будандарының бастаушысы болып саналады.

Жалпы, шаруашылық биылғы егіс науқанын аяқтаған, баспасөз туры кезінде қарақұмықтың соңғы гектары егілді.

                          МҰҚИЯТ ТАҢДАУ

 –Жалпы, фермерлердің міндеті – халықты егістік жерлерде өсірілген сапалы азық-түлікпен толық қамтамасыз ету. Оны дақылдардың жоғары өнімділігі есебінен шешуге болады,– дейді Кенжеғазы Тоқтасынов.

Мұндағы маңызды фактор – дамыған тұқым шаруашылығы мен жоғары өнімді сорттардың болуы.

Оларды өндіріске енгізген кезде дәнді дақылдардың өнімділігі гектарына шамамен екі центнер болады, кейде тіпті сегіз-он центнерге дейін жетеді.

Ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясының басшысы  дақылдың жоғары өнімділігі оны өсірудің белгілі бір аймағы үшін сортты мұқият таңдағанда ғана мүмкін болатындығын атап өтті. Ал жаңа сортты шығару үшін селекционерлерге 10-15 жыл немесе одан да көп уақыт қажет.

Бұл деген үлкен еңбек, уақыт және қаражат шығындарын талап етеді, ал жаңа сорт өндіріске бірқатар қажетті талаптарға сай болған кезде ғана беріледі.

Егер перспективалы сорттың шаруашылық белгілерінің толық кешені болса, оны мемлекеттік комиссия Қазақстан Республикасының селекциялық жетістіктер тізіліміне енгізсе, онда оны қолданудың климаттық аймағы көрсетіле отырып пайдалануға рұқсат етіледі.

            КЕЗ КЕЛГЕН ҚИЫНДЫҚҚА ТӨЗІМДІ

Аграрлық ғылым, практика және өндіріс саласында Шығыс Қазақстан өңірінің өз тәжірибесі бар.

– Соңғы бес жылда тәжірибелік станция алған жаңа сорттардың ішінде ең жоғары өнімділікті «Алтай-1» күздік бидай сорты көрсетті, – дейді Кенжеғазы Тоқтасынов. – Оның жоғары агрофондағы әлеуетті өнімділігі гектарына 70 центнерге дейін жетеді және ұнтақты көгеру мен шірікке төзімді. Бұл қарқынды түрдегі сорт, ол орташа және жеткілікті ылғалдылық жағдайында Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарының дала, тау етегі, таулы-шалғынды аймақтарында өсіруге арналған.

Маманның айтуынша, бұл жаңа сорт шетелдік сұрыптау сорттарына қарағанда қиын вегетациялық жағдайда тұрақты өнімді, астық сапасы жоғары, төзімді екенін дәлелдеген.

– Сонымен қатар «Нұр-38» күздік бидайдың жаңа түрі де жоғары өнімділік көрсетті, – дейді сарапшы.

– Астық шығымы бір гектардан орта есеппен 44,3 центнерді құрайды. Бұл сорт ерте пісу, түрлі ауруларға төзімділік және глютеннің жоғары мөлшері – (шамамен 34 пайыз) сияқты артықшылықтармен ерекшеленеді.

Оның айтуынша, күздік бидайдың бұл түрін мамандар Шығыс Қазақстанның таулы, шалғынды-дала және тау бөктеріндегі аймақтарында өсіруді ұсынады.

– 2021 жылы «Өскемен» күздік қара бидайының жаңа түрі жақсы қалыптасып, аудандастырылды, – деп жалғастырды сөзін Кенжеғазы Тоқтасынов. – Ол облыстың егістіктерінде гектарына 44 центнерден астам өнім беріп отыр және жақын арада бұрынғы «Защита» сортын алмастыруға тиіс.

Күздік дақылдарды өсіру алдағы уақытта ауыл шаруашылығы құрылымдарына күзгі егін жинау кезеңіндегі машина-трактор паркінің жүктемесін азайтуға мүмкіндік беретінін де айта кеткен жөн.

                              ГЕНЕТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТ

Қарқынды технологиялар дәстүрлі технологиядан негізінен техникалық, агротехникалық, агрохимиялық, сондай-ақ биологиялық құралдар жиынтығы бойынша ерекшеленеді.

Мұнда механикаландыру дәрежесі, жабдықталуы және техниканың сапасы маңызды, өйткені егін егу, жинау, егін жинаудан кейінгі өңдеу кезіндегі механикалық және химиялық әсер тұқымның сапасына және одан кейінгі өнімге тікелей әсер етеді. Салдарынан олардың тұқымдық қасиетінің төмендеуі, ауруларды жұқтыру қаупі болуы мүмкін. Сондықтан шаруалар  мұның бәрін ескеруі керек.

Жоғары кондициялы тұқым себу – жоғары өнім алудың ең тиімді және арзан жолдарының бірі. Қарқынды технологияларды әзірлеу кезінде фермерлер бұл туралы білуі қажет. Өндіріске жаңа сорттарды енгізу кезінде олардың генетикалық ерекшеліктерін де ескерген жөн. Мамандар мүмкіндігінше оларды селекция процесінде салуға тырысады.

         – Генетикалық ерекшеліктер тыңайтқыштарға жауаптылықты білдіреді. Содан кейін – пісуі, негізгі ауруларға төзімділігі, зиянкестермен зақымдануы, сорттың климаттық және биологиялық әлеуеті, оны өсірудің әрбір нақты аймағындағы топырақтың құнарлылығы, сонымен қатар сорттың икемділігі жатады, – деп түсіндірді тәжірибе станциясының директоры.

Тыңайтқыштарға жауаптылыққа қатысты сарапшылар егіннің өсуінің 40-50 пайызы минералды тыңайтқыштың әсеріне байланысты деп санайды. Сонымен қатар егер кейбіреулері қарқынды типтегі сорттар болса, басқалары орташа агрофонды қажет етеді. Яғни, бәріне жеке қарау керек.

Дақылдың пісу тобы пісетін уақытына сәйкес сорттардың генетикалық ерекшеліктерін білдіреді. Негізгі ауруларға төзімділігі фермерлерге химиялық өңдеу жиілігін реттеуге мүмкіндік береді. Өсімдіктерді химиялық қорғаудың қарқындылығы әртүрлі сорттардың зиянкестермен зақымдану дәрежесіне байланысты.

Сорттың климаттық әлеуеті оның таралу аймағына, сондай-ақ белгілі бір климаттық жағдайлардағы максималды өнімділігіне тікелей байланысты. Сорттың биологиялық әлеуеті әрбір өсімдік өзінің генетикасына сәйкес, белгілі бір жағдайларда максималды өнімділікке ие екенін көрсетеді. Ал сорттың икемділігі оның өңір аумағындағы әртүрлі жағдайларда өсірген кезде өнімнің қанағаттанарлық көлемін беру қасиетін білдіреді.  

         – Сорттардың генетикалық ерекшеліктерімен қатар өсіру аймағындағы топырақтың құнарлылығын да ескеру маңызды, – деп толықтырды аграрлық ғылым өкілі.

                        ЕГІСТЕГІ ЕСЕПТЕР

Фермерлердің айтуынша, олар өздерінің логикалық есептерін егістіктің басында жүріп шешуге тура келеді. Мәселен, ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, егер бір шаршы метрге 550 дана өнгіш дән себілсе, егін жинау кезеңінде орта есеппен 340 сабақ шығады. Сонда қалған 210 дәннің сабағы қайда кетеді?

Мәлім болғандай, егін жинау кезінде фермерлер 5-15 пайыз аралығында ұсақталған дән, 20-25 пайыз бүлінген дән, сондай-ақ әртүрлі макро және микро зақымданған дәндердің шамамен 15-21 пайызын алады екен. Соның салдарынан тұқымдардың 12-18 пайызы егістік өнгіштігін төмендетеді, тағы 15-20 пайызы вегетациялық кезеңінде өледі. Сонымен қатар тұқымдардың 5-10 пайызы толық жетілмеген сабақтарды құрайды. Осы факторлардың барлығы ғылым мен мемлекеттің мұқият назарын талап етеді.

          – Ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алудың маңызды шарты – сортты жаңарту, – деп атап өтті Кенжеғазы Тоқтасынов. – Сорттың генетикалық әлеуеті жылдар өткен сайын жоғалады, тұқым сапасы нашарлайды, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі мен өнгіштігі төмендейді. Сол себепті шаруашылықтар өнім көлемінің төмендеуіне жол бермеу үшін кемінде бес жылда бір рет пайдаланылатын сорттарды жаңартып отыруы қажет.

Дақылдардың 50-ден астам сорты мен буданы жасалды

Аграрлық ғылым мен тәжірибе көрсеткендей, қарқынды технологиялардың артында аймақ пен жалпы елдің агроөнеркәсіптік кешенінің болашағы тұр. Озық технологиялар бойынша әртүрлі дақылдарды сәтті өсіру үшін икемді сорттарды пайдалануға басымдық беру қажет, дейді мамандар.

– Олардың шаруашылық пайдалы белгілері көп, – дейді тәжірибелік станция директоры. – Сонымен қатар өнімділіктің биологиялық әлеуеті жоғары, олар биологиялық күйзелістерге төтеп беріп қана қоймай, өсіп келе жатқан абиотикалық жүктемелерге де төзімді болып келеді. Дәл осы сорттар алынған өнімнің сапасын сақтайды.

Сарапшылардың пікірінше, жоғары сапалы тұқымды пайдаланып, қарқынды және жоғары қарқынды технологиялардың барлық агротехникалық талаптарын сақтаған кезде ғана өсімдік сорттарының биологиялық әлеуетін толық ашуға болады.

Айта кетсек, соңғы бес жылда Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылық тәжірибе станциясында күнбағыс, соя, бидай, қара бидай сияқты әртүрлі дақылдардың 50-ден астам сорты мен буданы жасалып, Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіне берілген. Ғылыми кәсіпорын еліміздің бірнеше облысы үшін жемшөп дақылдарының тұқымын негізгі жеткізуші болып саналады және көптеген шетелдік ғылыми ұйымдармен ынтымақтастық туралы келісімдерді іске асырады.