Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 10 қаңтардағы №620 Жарлығымен арнайы тергеу соттары құрылды. Бұл қадам Ұлт жоспарының 22-қадамын іске асыру аясында жүзеге асырылды. Оның мақсаты – соттағы айыптау мен қорғау арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету. Осыған сәйкес, адамның конституциялық құқықтарын шектеуге байланысты барлық тергеу әрекеттерін санкциялау бойынша өкілеттіктер кезең-кезеңімен тергеу судьяларына беріле бастады. Қазақстанда тергеу судьялары институты 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істеп келеді, ал Өскемен қаласының арнайы тергеу соты 2018 жылғы 31 шілдеден бастап толыққанды қызметін бастады.

Бес жылдық тәжірибе көрсеткендей, күдіктілер мен олардың қорғаушылары тергеу судьясының өкілеттіктерін толық түсінбейді. Бұл тергеу судьяларына қатысты теріс пікірлердің қалыптасуына себеп болады.

Мысалы, ҚР Қылмыстық-процестік кодексінің 106-бабына сәйкес түскен шағымдарды қарау кезінде тергеу судьясының өкілеттігі шектеулі. Судья істегі дәлелдемелерге баға бермей, шағымданушы көрсеткен барлық жағдайларды тергеуші, анықтаушы немесе прокурор ескергенін анықтау керек. Сонымен қатар, судья кінәнің дәлелденуі немесе дәлелденбеуі, жиналған дәлелдемелердің заңдылығы туралы қорытынды жасамайды. Оның міндеті – шешім қабылдауға материалдық-құқықтық және процестік негіздердің бар-жоғын тексеру.

ҚПК-нің 106-бабы тергеу органдарының әрекетсіздігі, шешімдері немесе әрекеттеріне шағымдануға мүмкіндік береді. Алайда, шағымдануға жататын әрекеттердің нақты тізбесі ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларында анықталмаған. Сол себепті, тергеу судьялары келесі критерийлерге сүйенеді:

• Шағымданушының құқықтары мен мүдделеріне әрекет (немесе әрекетсіздік) әсер етті ме?
• Бұл әрекет (немесе әрекетсіздік) құқықтық салдарға әкеледі ме?

Бұл критерийлер шағымданатын әрекеттердің шегін анықтауға мүмкіндік береді.

ҚІЖК-нің 106-бабы тәртібінде берілген шағымдардың үлкен пайызы бүгінгі күні қылмыстық қудалау органының ҚІЖК-нің 99-бабы тәртібінде берілген сараптама тағайындау және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы өтінішхатты қанағаттандырудан бас тарту бөлігіндегі әрекеттеріне шағымдануды құрайды.

ҚІЖК-нің 99-бабына сәйкес қылмыстық процеске қатысушылар сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын тұлғаға, прокурорға, судьяға (сотқа) қылмыстық процесс барысында маңызы бар мән-жайларды белгілеу, өтінішхатпен жүгінген адамның немесе олар ұсынатын адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін процестік әрекеттерді жүргізу немесе процестік шешімдер қабылдау туралы өтінішхаттармен жүгінуге құқылы тұлғалар.

Өтініштерді қолдану процестің кез келген кезеңінде мүмкін болады. Өтінішхатты мәлімдеген адам қандай мән-жайларды анықтау үшін әрекет жүргізуді немесе шешім қабылдауды сұрайтынын көрсетуі керек. Жазбаша өтінішхаттар қылмыстық істің материалдарына қоса тіркеледі, ауызша өтінішхаттар тергеу әрекетінің немесе сот отырысының хаттамасына енгізіледі.

Өтініш оның өтінішінен кейін тікелей қаралуға және шешілуге тиіс. Өтінішхат бойынша дереу шешім қабылдау мүмкін болмаған жағдайларда, ол өтініш берілген күннен бастап үш тәуліктен кешіктірілмей рұқсат етілуге тиіс.

Қылмыстық процесті жүргізетін орган оны қанағаттандырудан толық немесе ішінара бас тарту туралы дәлелді қаулы шығарады, ол өтінішхатты мәлімдеген адамға жеткізіледі.

Осылайша, ҚІЖК-нің осы бабының мазмұнынан кез-келген өтінішті қарайтын тергеуші оны қанағаттандырудан бас тарта алады, бірақ бас тарту тиісті түрде дәлелденуі керек.

Тәжірибе көрсеткендей, көп жағдайда тергеуші ҚПК-нің 60-бабында көзделген өкілеттіктер шеңберінде әрекет етіп, күдіктінің кінәсін растайтын дәлелдердің шеңберін өз бетімен анықтайды. Бұл ретте тергеуші жүргізген тергеу әрекеттерін реттейтін ҚПК нормаларының талаптары бұзылмайды.

Осы негізде, егер материалдық-құқықтық және процестік заңбұзушылықтар анықталмаса, сот шағымды қанағаттандырудан бас тартады. Себебі, ҚПК-нің 56-бабының 4-бөліміне сәйкес, тергеу судьясы істі қарау кезінде оның мәні бойынша шешілуі мүмкін мәселелерді алдын ала шешпеуі керек. Сондай-ақ тергеу бағытын анықтау, тергеу әрекеттерін жүргізу жөнінде нұсқаулар беру, сотқа дейінгі өндіріс жүргізуші тұлғалардың, бақылаушы прокурордың және істі мәні бойынша қарастыратын соттың орнына шешім қабылдамауы қажет.

Дегенмен, мұндай жағдайда адвокат-қорғаушылар тергеу судьясының ҚПК-нің 55-бабы 2-бөлімінің 7-тармағында көзделген басқа өкілеттіктерін ескере бермейді. Бұл өкілеттіктер тергеу судьясына экспертиза тағайындау немесе тергеу органының басқа тергеу әрекеттерін, оның ішінде жасырын тергеу әрекеттерінен басқа, орындау мәселесін қарауға мүмкіндік береді. Мұндай өкілеттіктер тергеу органы мұндай өтінішті негізсіз қанағаттандырмаған немесе үш күн ішінде шешім қабылдамаған жағдайда іске асады.

Бұл құқықтық аспектілер күдіктілер мен олардың қорғаушыларының құқықтарын іске асыру кезінде, атап айтқанда, экспертиза тағайындау және нақты тергеу әрекеттерін жүргізу туралы өтінішті қанағаттандырудан бас тартқан жағдайда тергеу судьясына жүгіну тәсілдерін айқындау тұрғысынан ерекше назар аударуды талап етеді.

Қорытындылай келе, сотқа дейінгі өндіріс қатысушыларының шағымдары бойынша сот бақылауы тек ҚПК-мен нақты көзделген, осы өндіріс барысында "қарсы тараптың" белгілі бір әрекетіне немесе әрекетсіздігіне байланысты туындаған процессуалдық құқықтарды жүзеге асыруға кедергі келтірген жағдайда ғана орынды болып табылады. Бұл ретте, шағым сот билігі тарапынан осындай кедергілерді жою мақсатын көздейді.

 Өскемен қаласының арнайы тергеу

сотының судьясы

Людмила Побияха