18 мамырда біздің белгілі жерлесіміз, танымал жазушы және қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов 88 жасқа толды. «Невада – Семей» халықаралық антиядролық қозғалысының бастамашысы және жетекшісі болған Олжас Сүлейменов қазіргі таңда ЮНЕСКО аясындағы Халықаралық мәдениеттерді жақындастыру орталығын басқарады және ізгі ниет елшісі ретінде қызмет атқарады. Ол тек поэтикалық-философиялық шедеврлері мен қоғамдық қызметтері үшін ғана емес, түркітану және әдебиеттану саласындағы жаңашыл ашылымдары үшін де әлемдік деңгейде танымал болды, деп хабарлайды Altainews.kz тілшісі.

Олжас Сүлейменов Шығыс Қазақстанды жиі аралап тұрған. Оған бұл өңірдің өзінің алғашқы көркемдігін сақтап қалған табиғаты ұнайды. Ол оны шынайы әрі экзотикалық деп санап, швейцариялық эталон ретінде қабылданған табиғаттан да ерекше деп ойлайды. Мұнда, үш басты Музтау тауының етегінде, Олжас Сүлейменов рухани және дене тынығу үшін шипалы энергия жинаған. Ол осы қасиетті орындардың батыл тұрғындарын жақсы көріп, олармен әңгімелесуді ұнатқан.

Олжас Сүлейменовтің аймаққа жасаған бір сапары кезінде мен ұстазым және аға досымнан сұхбат алу мүмкіндігіне ие болдым. Бұрын форс-мажор жағдайларына байланысты жарық көрмеген бұл сұхбат бүгінгі күні өзектілігін жоғалтпаған.

Біз ойшыл, планетарлық ауқымдағы тұлға Олжас Сүлейменовтің бірнеше айтқандарын ұсынамыз:

Олжас Омарұлы, Сіз ЮНЕСКО-ның ізгі ниет елшісі ретінде көптеген міндеттемелерді жүктейтін рөліңізге қалай қарайсыз?

– Біз бәріміз туғаннан бастап ізгі ниет елшісіміз. Әртүрлі уақытта – құдайдың, партияның, халықтың ізгі ниетін білдіреміз. Біреулер өмірге әлемді жаулап алу үшін немесе ең болмағанда кішкене әлемді өзіне қайтарып алу үшін келеді. Басқалары әлемді жетілдіруге көмектеседі. Мен білімімді бөлісу арқылы көмектесуге тырысамын. Көптеген жылдар бойы мен «1001 сөз» атты кітабын жаздым, онда мен сөздер мен ежелгі мәдениеттердің (Шумер, Ежелгі Египет, Ежелгі Қытай) жазба белгілерінің шығу тегін түсіндіремін. Осы материалдарды зерттей отырып, көптеген «тарихқа дейінгі» деп аталатын мәселелерге байланысты емес нәрселерді біле аласың. Көбінесе рәсімге, түсініксіз дәстүрге жатады. Неліктен Алтайда және Мәскеу маңында жолдан табылған тағаларды есіктерге немесе қақпаларға шегелеп қояды? Неліктен егер толтырылған шелек ұстаған әйел кездессе – бұл жақсылық, ал бос шелекпен болса – жамандық? Мен бұл ырымдарды бала кезімде алматылық көшелерде естідім. Ересек болғанда ауылдарда да осындай нанымдардың барын білдім. Биыл мен «Мен білемін!» атты кітап жазуды жоспарладым, онда мен халық дәстүрлерінің кейбір тарихтарын жаңартып, оларды халықаралық дәстүрлерге айналдырғандығымды айтамын. Мысалы, неге шырша Жаңа жылдың символы, неге неке сақиналарын тағамыз, неге мерекелерде «денсаулық үшін!» деп тостаған соғыстырамыз. Айта кету керек, бұл дәстүр Францияда немесе Грузияда емес, шамандық Алтайда пайда болған. Ол қазіргі уақытта да хакас жерлерінде бастапқы түрде сақталған.

Бұл сұрақтар бүкіл ғылым академиясына арналған! Мен нақты жауап беремін: иә, түркі диалектілерінде алғашқы аспан құдайының аты фонетикалық әртүрлілігімен ерекшеленеді – тенгри, теңір, денгрі, тэнір және тағы басқа. Шумерлер Күн мен Айға емес, Шолпанға ғибадат еткен, оны Діңгір деп атаған.

Сіз қалай ойлайсыз, Дунайдан Ертіске дейін созылып жатқан Дешті Қыпшақ деген құпия ел бар ма?

– Бұл терминді біздің тарихшылар географиялық атау ретінде қабылдайды, оны парсылар тудырған «Дешиі қыпшақ» деп атайды. Бірақ менің ойымша, оны «Қыпшақ даласы» деп аудару дәлірек болады. Орта ғасырлық парсы шежірелерінде көшпелі қыпшақтарды отырықшылардан ажырату үшін осылай атаған. Ал «қыпшақ» сөзі екі тік сызықтан (II) тұратын таңбаның атауынан шыққан. Бұл белгі ру арасындағы одақты, содан кейін тайпалар одағын білдірді. Белгі жасаушылар оны екі пышақ ретінде бейнелеп атады – «екі пышақ». Көп қолданудың нәтижесінде бұл күрделі термин қыпшақ болып өзгерді және өзінің бұрынғы мағынасын жоғалтып, жаңа атау – тайпалар одағының атауын алды.

Көшпелі қыпшақтар Дунайға дейінгі Ұлы даланы игерді. Ол кезде қыпшақ деп барлық далалық түркілер-көшпенділер деп аталды. Парсы және ежелгі орыс шежірелерінде кездесетін атауларға қарап, кейбір тайпалар этникалық ерекшеліктері бойынша бір-бірінен айырмашылығы бар екенін көруге болады.

Сіздің «Айналайын» атты керемет өлеңіңізді есімізге алып, сұрақ қойғымыз келеді: достарыңыздың кеңесіне құлақ асып, киіз үйді – қыпшақтардың байырғы баспанасын ұмытпай, «қосқабатты үйді» ақыры салдыңыз ба?

– «Айналайын» өлеңі 1960 жылдары жазылған. Мен сол кезде өзімнің түрлі-түсті әлемімді ашып жүргенмін. Ресми делегациялар құрамында да, туристік жолдамалар сатып алып, түрлі елдерде болдым. Мынадай жолдарды келтірейін:

Кочую по черно-белому свету.

Мне дом двухэтажный построить

советуют,

а я, как удастся какая оказия,

мотаюсь по Африкам,

Франциям, Азиям.

В Нью-Йорке с дастанами выступаю,

в Алеппе арабам глаза открываю,

вернусь,

И в кармане опять ни копья,

копье заведется – опять на коня!..

Последний ордынец –

к последнему морю!

На карту – проливы, саванны и горы!

А нас хоронили – ногами на запад,

лежат миллиарды – ногами на запад

под желтым покровом

монгольской степи –

тумены ногаев, булгаров, казахов, –

не зная, что Азия западней Запада,

Запад – восточней Китайского моря,

А нас хоронили – ногами на Запад!..

Шумит за спиною последнее море.

Кружись, айналайын, Земля моя!

Как никто я сегодня тебя понимаю,

все болезни твои на себя принимаю,

я кочую, кружусь по дорогам твоим…

Киіз үй туралы түсініктеме: мен тек экзотикалық елдерде болып қоймай, кітапханалар мен көне қолжазбалардың сақталу орындарын да араладым. 1964 жылы Бағдатта алғаш рет шумер және вавилондық балшық тақталарды көрдім. Бірінде киіз үйдің суретін, нақты бейнесін көрдім. Бұл біздің қазақ киіз үйінің дәл көшірмесі. Дұрысы, біздің – шумерлік киіз үйдің ғажап сақталған көшірмесі. Балшық тақтаға салынған сурет біздің дәуірімізге дейінгі IV мыңжылдықта жасалған. Сол киіз үйде «Дингир» («Тәңір») сөзі айтылған.

Енді екі қабатты үй туралы сұрағыңызға жауап берейін. Шетелдік іссапардан туған қалам Алматыға ораламын, Пушкин мен Жамбыл көшелерінің қиылысында, сегізінші қабатта тұрамын. Кабинетімнің терезесінен әдемі қарлы тауларымыз көрінеді. Екінші қабаттан ондай көрініс көрінбейді.

Жарты ғасырға жуық уақытта Қазақстан өзінің астаналарын да, атауларын да түбегейлі өзгертті. Бірақ олардың пайда болуы туралы тарихын анықтау қиын, тіпті бәрін білетін Википедияда да. Осы туралы сіздің ойыңызды білгіміз келеді.

– 1920 жылдары Қазақ автономиялық республикасы құрылды. Сол кезде «қайта қазақтандыру» операциясы жүрді. Троцкий мен Сталин орыс казактар санатын кеңес заңынан тыс қалдырды және қазақ этнонимін далалықтарға «қайтарды». Сол кезде республиканың астанасы Орынбор болды.

1936 жылы – Сталин Конституциясы, сондай-ақ Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы пайда болды. Енді автономиялық емес, бірақ казактық емес. Шолоховтың «Тынық Дон» романынан кейін Сталин, әйтеуір, казактардың атауын қалпына келтірген сияқты, олар сол уақытқа дейін аз қалып, кеңес билігіне қауіп төндірмеді, сондықтан оларға атауын қайтарды, ал біздің әліпбиіміз бен тілімізге «х» әрпі мен ешқашан болмаған дыбыс енгізілді. Осылайша, этнонимдерді шатастырмау үшін «казах» және «казак» пайда болды.

1936 жылы Алматы астана болды, бірақ одан бұрын бұл мәртебе Қызылордада болған. Мүмкін, атауындағы «қызыл» сөзіне байланысты шығар.

Ақырында, XXI ғасырдың басында Астана басқала болды. Қазіргі заманғы қазақстандықтардың бәрі осы таңғажайып қаланың – жаңа Қазақстанның символының тарихын біледі.

Автордан:

Жақында Алматыда Олжас Сүлейменовтің «Так было…» жаңа кітабының таныстырылымы өтті, онда ерте балалық шағынан қазіргі күндерге дейінгі ең маңызды оқиғалар сипатталған, оның шығармашылық және пассионарлық өміріне философиялық баға берілген. Айта кету керек, бұл – Олжас Сүлейменовтің мемуарлық жанрдағы алғашқы әдеби жұмысы. Жеке естеліктерімен қатар, ол планетарлық ауқымдағы ойшыл атағын ақтай отырып, Еуразияның тоғыздан бірін алатын ұлы халықтың және жалпы бүкіл адамзат өркениетінің болашағы туралы ойларын жазған.

 Анатолий Лаптев,

ҚР еңбек сіңірген өнер қайраткері