Құқықтық сана – адамның құқыққа деген қатынасының көрінісі және қоғамда заңнама мен құқықтық тәртіптің дамуында маңызды рөл атқарады. Құқықтық сананың қалыптасуы үшін көптеген факторлар әсер етеді, оның ішінде отбасылық тәрбие, құқықтық білім мен қоғамдық мәдениет маңызды орын алады. Қазіргі кезеңде қоғамдағы заңға деген көзқарасты қалыптастыруда түрлі медиа құралдарының, әсіресе киноның әсері зор.

Өздеріңіз білетіндей, құқықтық сана – оғамдық сананың бір түрі. Үлкен құқықтық энциклопедия құқықтық сананың келесі анықтамасын береді: «Құқықтық сана – бұл адам мен қоғамдық бірлестіктердің қолданыстағы құқыққа қатынасы көрінетін көзқарастар, бағалаулар мен эмоциялар жиынтығы».

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында құқықтық сананы қалыптастыру проблемасы өте өзекті болып табылады, өйткені дамыған құқықтық сана – заңнама мен құқықтық тәртіпті дамытудың маңызды шарты.

Құқықтық сананы қалыптастырудың маңызды контексттері – отбасындағы тәрбие, құқықтық білім, қоғамдағы мәдениеттің жалпы деңгейі. Құқықтық сананы қалыптастырудың маңызды факторларының бірі – қоғамның эстетикалық саласының, атап айтқанда киноның жағдайы.

Сериалдарды көру біздің замандастарымыздың өмірінің маңызды бөлігіне айналды.

Netflix мәліметінше, орташа пайдаланушы сериалдарға күніне шамамен 2,5 сағат жұмсайды деп есептеді.

«Сізге сериалдар неге ұнайды?» деген Netflix сауалнамасына қатысқан адамдардың 75%-ы «Бұл керемет» деп жауап берді.

Екінші себеп – кейіпкерлермен сәйкестендіру. Сериалдарда көптеген кейіпкерлер бар және біреу көрерменнің ерекше қызығушылығын тудырады. Бұл деректер plus-one.ru сайтында берілген.

21 ғасырдың нөлінші жылдарында посткеңестік кеңістіктің экрандарын бандиттік фильмдер басып алды. Ресейлік «Бандиттік Петербург» және «Бригада» сериалдары кең қоғамдық резонанс тудырды.

Қарақшылар туралы фильмдер жаңа, бұрын белгісіз шындықты көрсетті.  20 ғасырдың 90-шы жылдары – қайта құру, КСРО-ның ыдырауы, терең экономикалық және саяси дағдарыс жылдары. Посткеңестік кеңістікті бандитизм мен ұйымдасқан қылмыс толқыны басып алды. Экранға шыққан бандиттік кейіпкерлер көрермендердің қиялын халықтың жалпы кедейлігі аясында өздерінің ашкөздігімен, батылдығымен, экономикалық күшімен таң қалдырды. Көптеген адамдар бұл кейіпкерлерді үлгі ретінде қабылдады, олардың мінез-құлқы іс-әрекетке басшылық және өмірін жақсы жаққа өзгерту тәсілі ретінде қарастырылды.

«Бригада» сериалы режиссерінің ұлы қылмыскер болғаны белгілі. 2000 жылдардың ортасында ол айналасында топ құрды, оның мүшелері сыртқы келбеттерімен, өзара қарым-қатынастарымен басты кейіпкерлерге еліктеді. 

Бұл күндері мұндай сериалдар мүлдем басқаша қабылданады. Біз Астана және Өскемен жоғары оқу орындарында оқитын студенттер арасында бандиттер туралы сериалдарды көру қоғамға және олардың жеке өміріне теріс әсер етуі мүмкін бе деген сұраққа сауалнама жүргіздік.  Сауалнамаға қатысқандардың ешқайсысында кейіпкерлер оларға еліктеуге деген тілек тудырмаған.

Қабылдаудағы мұндай айырмашылық 20 ғасырдың 90-шы жылдары – 21 ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 20-шы жылдарындағы әлеуметтік жағдай мен қоғамдық сананың айырмашылығына байланысты. 90-шы жылдарға тән «бандит болуды» қалаудың экономикалық себептерінен басқа, сол кездегі өнерге деген көзқарас үлкен рөл атқарды. Кеңестік жылдары өнердің тәрбиелік рөліне баса назар аударылды. Ол әрқашан үлгі болатын. Кеңес Одағының дәстүрлерінде тәрбиеленген, сыни ойлауы жоқ кейбір азаматтар үшін қарақшылар туралы фильмдер өз өмірлерінің үлгісі, өздерінің қоғамға қарсы мінез-құлқының үлгісі болды. 

Қазіргі уақытта экономикалық тұрақтылықпен және өнерді тек білім беру құралы ретінде ғана емес, көбінесе ойын-сауық, қазіргі проблемалардан алшақтау ретінде қабылдаумен сипатталатын бұл фильмдер өткен дәуірдің қызықты оқиғалары ретінде қабылданады.  Жастардың қазіргі ұрпағы БАҚ ұсынған және өмір салтын өз бетінше таңдауға ұмтылатын нәрсеге өте сыни көзқараспен қарайды.

Біздің замандастарымыз үшін «Бандиттік Петербург» және «Бригада» сериалдары посткеңестік тарихтың ең қиын кезеңдерінің бірін бейнелейтін, жоғары деңгейде түсірілген фильмдерден басқа ештеңе емес. Олардың оң рөлі – олар жаңа әлеуметтік шындықтар мен мәселелерді түсінуге көмектесті. Мүмкін, олар жасаған қылмыстары үшін сөзсіз жауап беру туралы ойлануға мәжбүр етіп, белгілі бір профилактикалық рөл атқарды.

Тәуелсіз Қазақстанда да сол кездегі танымал жанр осы болды. 21 ғасырдың басында есірткі сатушылар мен құқық қорғау органдарының олармен күресі туралы баяндайтын «Шегіртке» атты алғашқы қазақстандық криминалдық сериал түсірілді. Бұл сериалдағы акценттер ресейлік фильмдерге қарағанда дәстүрлі түрде орналастырылған. Онда қылмыскерлердің бейнелері романтизацияланбайды. Керісінше, олар зұлым, айлакер және жыртқыш болып көрінеді. Бірақ құқық қорғау органдарының қызметкерлері жанқиярлық, батыл және жоғары кәсіби болып көрінеді. Олардың арасында сатқындар да бар, сол кезде танымал болған «погон таққан қорқаулар» тақырыбы да осы жерде көрініс береді. Жалпы, «Шегіртке» телехикаясының супер міндеті заң мен құқықтық тәртіпті күзететіндердің мәртебесін арттыру болды.

«Шегіртке» жобасының сценарий авторы Альбина Ахметованың айтуынша, фильмді жасаушылар тәртіп сақшыларын қателік жіберетін, кейде үмітсіздіктің алдында тұрған қарапайым адамдар ретінде көрсетуге ұмтылды, көп жыл бұрын болған баланы ауыстыру секілді әртүрлі күрделі отбасылық мәселелерді шешуге мәжбүр болды. Өмірлік бұрылыстарға қарамастан, олар өз жұмыстарын орындады.

Бұл сериалдың танымалдығы мен көрермендердің оған деген жылы көзқарасын тудырған заңдылық пен әділеттілік үшін күресушілерді көрсетуден бас тарту деп ойлаймын. Сонымен қатар, ол заңды бұзған адамдардың өмірлік күйреуін шынайы және сенімді түрде көрсетті.

Киноның жастар санасының қалыптасуына әсері зор. Бұл екіұшты, бір өлшемді емес және көбінесе бастан кешкен әлеуметтік жағдаймен анықталады. Бұл көбінесе өз идеяларын тарататын кинорежиссерлердің авторлық позициясына байланысты. Кейде бұл идеялар жастардың нәзік санасына еніп, олардың тағдырын бұзады. Бұл жағдай киногерлердің қоғам алдындағы жауапкершілігін бірнеше рет арттыруы керек.

Заңды сақтау өте маңызды, өйткені фильмдерден айырмашылығы, нақты өмірде дубль болмайды. Заң – әлеуметтік қатынастардың реттеушісі. Егер заң болмаса, бейбастық болатынын әрқашан есте ұстаған жөн.

Заңды сақтау – қоғамның тұрақтылығы мен тәртібін қамтамасыз ететін негізгі қағида. Заңды бұзу қоғамға теріс әсерін тигізіп, адам өміріне қайтымсыз салдар әкелуі мүмкін. Сондықтан, әр азаматтың заңды құрметтеуі – еліміздің дамуындағы басты шарт болып табылады.

Құқықтық сананың қалыптасуындағы медиа құралдарының рөлі: Қоғамдық санаға әсер ету құралдарының бірі – кино мен телевизия. Олар әлеуметтік мәселелерді бейнелеп, көпшіліктің құқықтық білімін арттыруға ықпал етеді. Дегенмен, кейбір фильмдер заңсыздықты романтизациялап, жастардың теріс мінез-құлық үлгілерін қабылдауына себеп болуы мүмкін. Сондықтан, кинематографистердің қоғам алдындағы жауапкершілігі зор.

 Савелий Мужчиль,

ШҚО бойынша заң консультанттары палатасының мүшесі