2025 жылдың көктемінде Қазақстанда 2013 жылғы су тасқыны жағдайына ұқсас сценарий күтілуде деп болжайды синоптиктер. Осыған байланысты мамандар алдағы су тасқыны кезеңіне дайындық жоспарын әзірлеуде. Сонымен қатар, елде су ресурстарын, соның ішінде Ертіс өзені бассейні бойындағы аймақтарды сандық жүйеге көшіру бойынша ауқымды жоба жүзеге асырылып жатыр, деп хабарлайды Altainews.kz тілшісі.

БІРЫҢҒАЙ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ 

2023 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында Су ресурстары және ирригация министрлігі тиісті мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасының 2024-2030 жылдарға арналған ережелерін қайта қарап шықты. 

Елдің су қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жаңа тұжырымдамада Қазақстан аумағында 2024-2030 жылдары 42 су қоймасын салу, 37 су қоймасын қайта жаңарту және 14 мың шақырымнан астам ирригациялық каналдарды жаңғырту жоспарланған. 

Мамандардың пікірінше, бұл шаралар суды тасымалдау кезінде орын алатын өнімсіз шығындарды екі есеге – 50%-дан 25%-ға дейін қысқартып, суармалы жерлердің көлемін 2,5 миллион гектарға дейін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, су ресурстарының қолжетімді көлемі 2,6 миллиард текше метрге көбейеді. Бұдан бөлек, су тасқыны немесе қатты жауын-шашын кезінде төтенше жағдайлардың алдын алуға, сондай-ақ экономиканың тұтас салаларын сумен қамтамасыз ететін гидротехникалық құрылыстардың жағдайын едәуір жақсартуға болады. 

Қазіргі уақытта Қазақстанда су ресурстарының бірыңғай ақпараттық жүйесін құру жұмыстары жүргізілуде. Бұл жоба бойынша Су ресурстары және ирригация министрлігі «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы және Ұлттық гидрометеорологиялық қызметпен бірлесе жұмыс істеп жатыр. 

Жалпы, су ресурстарының бірыңғай ақпараттық жүйесі елдегі су шаруашылығы нысандарының жай-күйі туралы мәліметтерді қамтып, су ресурстарының соңғы тұтынушыға дейінгі бөлінуі мен пайдаланылуын бақылауға мүмкіндік береді. 

2023 жылдың соңына жоспарланған елдің су ресурстары әлеуетін есепке алу және болжау үшін ақпараттық-талдамалық орталық құру жұмысы бүгінде аяқталды. Қазіргі уақытта hydro.gov.kz цифрлық платформасын енгізу жұмыстары аяқталуға жақын, мұнда су объектілері, гидротехникалық құрылыстар, су шаруашылығы бассейндері мен учаскелері, гидропосттар және басқа да нысандар туралы мәліметтер көрсетілетін бірыңғай су кадастры қалыптастырылады. Бұл су ресурстарын басқару тиімділігін айтарлықтай арттырып, суару жүйелері, климат және аймақ ерекшеліктеріне байланысты суды дәл әрі уақытылы бөлуге мүмкіндік береді. 

2030 жылға дейін Қазақстанда 3,5 мың шақырымнан астам каналдарды цифрландыру және суару жүйелеріндегі суды есепке алуды автоматтандыру жоспарлануда.

КӨПФАКТОРЛЫ ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗІЛУДЕ

Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігі баспасөз қызметінің мәліметінше, биыл су тасқыны маусымы басталмас бұрын гидротехникалық құрылыстарды көпфакторлы зерттеу жұмыстары басталды. 

Қазіргі таңда мамандар 63 гидротехникалық құрылысты көпфакторлы зерттеуден өткізді. Жыл соңына дейін тағы 19 нысанда зерттеу жүргізу жоспарланған. Айта кетейік, жаңа Су кодексі жобасына сәйкес мұндай зерттеу жұмыстары әр бес жыл сайын өткізілуі тиіс. 

Ертіс бассейндік су ресурстарын пайдалану және қорғау жөніндегі инспекциясының басшысы Медет Жәдігерұлының айтуынша, су ресурстарын толық цифрландыру үшін ең алдымен жер бедерінің цифрлық моделін жасау қажет. Мұндай жұмыстар биыл пилоттық жоба ретінде Қазақстанның батыс облыстарында, атап айтқанда Жайық (Орал) өзенінің бассейнінде жүргізілді. Енді алынған тәжірибе мен батиметриялық жұмыстарды жүргізу технологиясы республиканың барлық аумағында қолданылатын болады. 

ӘРКІМНІҢ ҮЛЕСІ БАР… 

Су ресурстарын цифрландыру үдерісін жеделдету үшін әр аймақ ортақ іске өз үлесін қосуға тырысуда: қосымша гидропосттар мен метеостанциялар сатып алынып, орнатылады, зерттеулер жүргізіліп, процестер автоматтандырылуда. 

Бұл жұмыстарды көбінесе аймақтық университеттер мен ғылыми-зерттеу орталықтарының ғалымдары атқарады. Шығыс Қазақстан облысы да бұл тұрғыда ерекшелік емес. Жобаның жетекшісі, ШҚО Цифрландыру және архивтер басқармасының бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу менеджері Шоқан Ілмястың айтуынша, биыл көктемде Шығыс Қазақстанда су тасқыны жағдайын бақылау мониторингінің цифрлық жүйесі әзірленген. 

Бұл жүйе үш негізгі бағыт бойынша ақпаратты қамтиды – ШҚО-дағы өзендер мен су қоймалары деңгейінің ағымдағы жағдайы, облыс елді мекендерінде су тасқыны жағдайының алдын алу шаралары, су тасқынына байланысты төтенше жағдайлардың болуы ықтимал аймақтарының орналасқан жері. 

Жүйе атқарылған жұмыстар туралы фотосуреттерді тіркеуге мүмкіндік береді және сұраныс бойынша алдыңғы есептердің мәліметтерін көрсетеді – ол үшін картада ағымдағы күнді таңдау жеткілікті. 

Су тасқыны жағдайын бақылау мониторингінің жүйесінің негізгі құндылығы – барлық гидропосттардың деректерін цифрландыруында. Бұл ғалымдар мен сарапшыларға егжей-тегжейлі талдау жүргізуге мүмкіндік береді. 

Ортақ іске өз үлесін С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің ғалымдар командасы да қосуда. Олар климаттың жаһандық өзгерістері жағдайында Қазақстандағы агроценоздардың су режимін бақылау және болжау жобасымен жұмыс істеп жатыр. Ғылыми жоба аясында 2024-2026 жылдар аралығында Шығыс Қазақстан облысының әртүрлі климаттық аймақтарында үш заманауи метеостанция орнату жоспарланған. 

Олардың бірі Глубокое ауданында, «Майлы дақылдардың тәжірибелік шаруашылығы» кәсіпорны орналасқан Солнечное ауылында орнатылады. Екінші метеостанция Опытное поле ауылында, сол аттас шаруашылық аумағында болады. Бұл станциялар жақын арада орнатылады, ал келесі жылы Абай облысы Жарма ауданының Сұлусары ауылында тағы бір метеостанцияны орнату жоспарлануда. 

Деректерді нақты уақыт режимінде бақылау мүмкіндігі бар автоматтандырылған гидропосттар мен метеостанциялар желісін кеңейту жұмыстары бүгінгі таңда Қазақстанның барлық дерлік аймақтарында жүргізілуде. 

ҚАУІП ТӨНБЕС ҮШІН... 

Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысында бір аумақ бар, ол тіпті қолайлы су тасқыны жағдайында да су басу қаупін төндіруде. Бұл – Өскемен маңындағы Ертіс өзеніндегі арал, онда ондаған аула орналасқан және олар үнемі су басу қаупі астында. 

Оның айтуынша, Бұқтырма су қоймасының өткізу қабілетінің ең жоғары деңгейі секундына екі мың текше метрге жетеді. Алайда, тіпті секундына 1200-1300 текше метр су жіберілген кезде аралдың жағалау сызығында судың күрт көтерілуі байқалады. Су мөлшерін одан әрі арттыру жергілікті көлемде төтенше жағдайға әкелуі мүмкін. 

Бұл жағдайды зерттеу үшін қыстың соңына дейін және көктемгі су тасқынына дейін Ертістің осы бөлігіндегі су деңгейін тұрақты бақылауда ұстау туралы шешім қабылданды. Мұның нәтижесінде су тасқыны мен су басудың алдын алу шаралары жасалады. Сондай-ақ, тұрғындарды басқа аудандарға көшіру үшін жер телімдерін қайтарып алу мүмкіндігі де қарастырылуда. Қалай болғанда да, жергілікті атқарушы органдар қазақстандық заңнама шеңберінде әрекет етпек. 

Бұл дегеніміз, су қоймасының асып төгілуі немесе елді мекендерді су басу қаупін толығымен жою қажет. Сондықтан жақын арада қауіп аймақтарында мүмкін болатын жағдайларды басқару мен оларды оң шешудің тиімді шаралары әзірленеді. 

 Екатерина Гуляева

Фото Ертіс бассейндік инспекциясының мұрағатынан алынған