Шығыс Қазақстанда сирек металдарды өндіру және қайта өңдеу бойынша жаңа өндіріс ашу жоспарлануда.

Жақында ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа Ұлан ауданындағы Жаңа Ахмер кен орнында кешенді сирек металл кендерін барлау, өндіру және қайта өңдеу жобасы ұсынылды. Өндірістік кластердің соңғы өнімі ел аумағында литий-ионды батареялар болуға тиіс, деп хабарлайды Altaynews.kz сайты.

Шығыс Қазақстан облысында сирек метал кендерін барлау, өндіру және өңдеу келешегі қандай?

Бұл саланың болашағы зор

Бүгінде өңірде тау-кен өнеркәсібі кешенінің жаңа және келешегі зор саласын дамыту бойынша алғашқы қадамдар жасалуда.

Қазақстан – Германия ынтымақтастығы шеңберінде Шығыс Қазақстан облысында литий өндіру және қайта өңдеу жөніндегі тау-кен байыту комбинатын салу бойынша жоба әзірленіп, іске асыруға дайындалуда.

HMS Bergbau AG компаниясының басқарма төрағасы Деннис Швиндт Қазақстан Президентіне айтқандай, неміс компаниясы осы жобаны іске асыруға қаражат салу үшін «Creada Corporation» ЖШС-нен 51% акцияны сатып алды. Егер ШҚО кендеріндегі литий қорларын бағалау жеткілікті болып шықса, онда инвесторлар Қазақстан аумағында литий-ионды батареялар өндірісін ашу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Бұл жағдайда жобаны іске асыруға салынған инвестициялар сомасы 500-ден 700 млн АҚШ долларына дейін болуы мүмкін.

Шығыс Қазақстанда тау-кен металлургия кешенін одан әрі дамыту қажеттігі туралы премьер-министр Әлихан Смайылов жақында ШҚО-ға жасаған жұмыс сапары барысында айтты. Ол атап өткендей, бұл сала өңірдегі барлық өнеркәсіптің шамамен 70%-ын құрайды. Әрі қарай дамудың болашағы бар. Әсіресе, электромобильдер өндірісінде қолданылатын литийді барлау мен өндірудің өзекті мәселелерін ескерер болсақ.

Қажеттілік еселеніп отыр

Геология-минералогия ғылымдарының кандидаты, Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті «Ғылым – жер» мектебінің қауымдастырылған профессоры Марина Мизерная жоғары технологиялық өндірістің қарқынды дамуы сирек металдар мен жаңа материалдарды пайдалануды талап ететінін айтады. Сондықтан соңғы жылдары мұндай металдарды өндіру және өңдеу мәселесі алдыңғы қатарға шығып отыр.

Сонымен қатар сирек кездесетін металдар бүгінде өндірісте кеңінен қолданылады. Олардың Д. Менделеев кестесінде 15 түрі бар: 57 лантаннан 71 лютецияға дейін, сондай-ақ скандий мен иттрий.

Түрлі салада қолданылады

Сирек металдардың әлемдік қорлары қазір 110 млн тонна деп бағалануда. Олардың жартысына жуығы Қытайға тиесілі. Марина Мизернаяның айтуынша, ҚХР-дағы негізгі ресурстар темір-ниобий-сирек металдар кен орындарында шоғырланған. Олардан соң әлемдік нарықтың 17%-ын ТМД елдері алады, бұл ретте көшбасшы ел – Ресей.

Ресурстарға келетін болсақ, АҚШ, Аустралия, Гренландия, Канада, Оңтүстік Африка, Үндістан сирек кездесетін металдардың айтарлықтай қорына ие.

Сирек кездесетін металдар өндірісте кеңінен қолданылады. Мысалы, қалайы дәнекерлеу қорытпаларында электронды компоненттерді, соның ішінде тақталарды, сымдарды және чиптерді қосу үшін жиі қолданылады.

Вольфрам жоғары температураға төзімді, сондықтан жоғары температуралы пештердегі қыздыру шамдары мен қыздыру элементтерінің жіптерін өндіруде қолданылады. Вольфрам электродтары көбінесе электр дәнекерлеуде және плазмалық кесуде пайдаланылады. Сондай-ақ вольфрам ядролық энергетикада реактор құрылымдары мен компоненттерін қаптау үшін де жарайды.

Молибден жоғары беріктігі бар болаттар мен қорытпалар өндірісінде қолданылады, олардың механикалық қасиеттері мен термиялық беріктігін арттырады. Лантан, церий, неодим, прометий сияқты сирек металдар және лантанидтер тобының басқа элементтері магнит өндіруден бастап денсаулық сақтау мен авиацияға дейінгі көптеген салаларда қолданылады.

Ал біздің елімізде ше?

 Мамандардың бағалауы бойынша, Қазақстан сирек кездесетін металдарды өндіру мен өңдеудің әлемдік нарығында өз орнын таба алады және алуға тиіс. Елімізде осындай минералды шикізаттың едәуір қоры бар: бүгінгі күні барланған 37 кен орны белгілі, сондай-ақ тантал, ниобийдің 500-ден астам кен көрінісі,  иттрий және церий топтарының сирек орындары анықталған.

Шығыс өңірі мұндай металдарға бай

Оның айтуынша, перспективалық тұрғыдан алғанда, сирек металдарды барлауда, өндіруде және одан әрі өңдеуде Шығыс және Орталық Қазақстан шешуші рөл атқаруға тиіс. Дәл осы аймақтарда осы кендердің ең көп орны шоғырланған.

Мамандардың бағалауы бойынша, Қазақстанның шығысында ұзындығы бойынша ең ірі Қалба-Нарын сирек металл белдеуі орналасқан, бұл аумақта сирек металдар кен орындарын іздеуге және барлауға болады. Дәл осы жерде вольфрам мен молибден, литий мен тантал, циркон мен торий және басқа да көптеген пайдалы қазбалар жатыр.

Оның айтуынша, Асубұлақ пен Ақтау аумағында сирек кездесетін металл кендерінің соңғы дамуы 1980-1990 жылдары болған. Бірақ бұл кендер жоғалып кетті немесе таусылды дегенді білдірмейді. Олар өз сәтін күтуде.

Сарапшының пікірінше, ШҚО-да саланы дамытудың келешегі айқын. Ал қазір сирек кездесетін металдарды жете барлауға, өндіруге және өңдеуге инвестиция салуға дайын инвесторларды тарту міндеті тұр. Бұл отандық өңдеушілерді өз шикізатымен қамтамасыз ететін кәсіпорындарды ашуға мүмкіндік береді, бұл түпкілікті өнімнің өзіндік құнын айтарлықтай төмендетеді, логистика және жеткізу мәселелерін шешеді.

Алайда, қазір ШҚО-да пайдалы қазбалардың кен орындары туралы толық көрініс жоқ.

Ғалымдардың пікірінше, республикада сирек кездесетін металдарды барлау, өндіру және қайта өңдеу жөніндегі ұлттық бағдарламаны әзірлеудің шұғыл қажеттілігі туындап отыр, ол тиісті қаржыландыру болған жағдайда барлық бағыттарды қамтиды. Қазір бағдарламаға инвестиция сала отырып, мемлекет болашақта сирек металдарды өндіру және қайта өңдеу өндірістерінен салық түрінде табыс табады. Сирек металдардың жеке минералды-шикізат базасын құруға қатысты көптеген жылдар бойғы елеулі перспективалардың болуы сол металдарды өндіруге маманданған отандық өндірістерді өз шикізатымызбен қамту мәселесін шеше алады. Бұл болашақта елімізде ғылым мен техниканың заманауи салаларын дамытуға, сондай-ақ әлемдік нарықта сирек металдарды сатуға мүмкіндік береді.

Жалғыздың үні шықпас...

ШҚО-да литий өндіру мен өңдеуге келетін болсақ, профессор Мизерная ШҚО-да кен орындары әлі толық зерттелмеген сирек металды өндіруге мамандану қауіпті деп санайды. Ең тиімді жоба сирек металдардың тұтас кешенін өндіру және қайта өңдеу болады.

Атап өтерлігі, сирек металдарды өндіру үшін әрдайым жаңа кен орындарын игеру қажет емес. Қазіргі уақытта облыстағы көптеген тау-кен кәсіпорындарының қалдық қоймалары мен үйінділерін өңдеу ең тиімді және арзан болуы мүмкін.

Марина Мизернаяның пікірінше, сирек металдарды барлау, өндіру және игеру процесінің тағы бір маңызды аспектісі – барынша қатал экологиялық бақылауды орнату.  

Автор: Екатерина Гуляева

Аударған: Ержан Әбіш

Суреттерді Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ ұсынды