Ежелгі заманнан бері тазы иттері қазақ халқының басты ұлттық байлығының бірі болып саналған. Көшпенді халықтың үйінде тазыға ерекше құрмет көрсетілген, өйткені ол тек малшының азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар оның байлығы да болған. Уақыт өтіп, әлем өзгергенмен, қазақтар арасында тазыға деген сүйіспеншілік әлі де сақталуда, деп хабарлайды Altainews.kz  тілшісі.

Бүгінде қазақ тазысы әлемдік сахнада танылып, чемпионаттар мен көрмелерде жеңіс тұғырынан көрініп, Қазақстанның даңқын асырмақ. Өскемен қаласының тұрғыны Елена Хардина – Шығыс Қазақстанда қазақ тазысының кәсіби өсірумен және тәрбиелеумен айналысатын бірнеше маманның бірі.

Елена Хардина – жарқын, белсенді және энергияға толы адам. Оның айтуынша, барлық жануарлардан ең алдымен тазы иттері оған ерекше жақын болып, ол олармен рухани байланыс орнатқан екен. Елена тазыны алғаш рет 2006 жылы көрмеде көріп, өз клубын басқарған «Беловодье Гелон» атты ит өсірушілер клубын ұйымдастырған кезде кездестірген.

Көрмеден кейін Еленаны тазы туралы ойлар тастап кеткен жоқ, ал мына жағдай бәрін өзгерткен екен.

«Екі жылдан соң менің досым келіп, бес айлық тазы күшігін маған әкелді. Ол бұрынғы иелерінен бас тартылып, өте әлсіз, рахит және паразиттермен ауырып қалған еді. Менің жүрегім елжіреп, мен оны бірден емдеуге кірістім», — деп еске алады Елена. — Сол кезде мен тазының алтын түстес күшігі Алтын Мирасты болашақта менің тәлімбағымның жұлдызы әрі көптеген тазы ұрпақтарының атасы болатынын білмедім.

 «Из страны Беловодье» тәлімбағының жетекшісі Елена Хардина 15 жыл ішінде көптеген таза тұқымды тазы өсіріп, оларды Еуропа мен Азияның түрлі елдеріне жіберді. Бірақ ең үлкен мақтанышына айналғаны — оның тәлімбағында тұратын, әлемдік деңгейдегі чемпиондар атанған сегіз тазы.

Елена мен оның иттері алғаш рет әлем чемпионатына 2016 жылы Мәскеуде қатысыпты. Сол кезде Вульф пен Вангелия атты тазы иттері Ресей чемпионы атанды. Алайда, тұқым ресми тіркелмегендіктен, олар әлем чемпионы деп есептелген жоқ. Одан кейін Елена көптеген халықаралық көрмелер мен чемпионаттарда жеңістерге жетті.

2023 жылы Елена мен оның питомнигіндегі Пижон мен Вангелия иттері Женевада өткен әлем чемпионатына қатысты. Бұл чемпионатта олар тағы да тамаша нәтижелерге қол жеткізді. «Бәсекелестік өте күшті болды, — дейді Елена. — Мен иттердің анатомиясын жақсы түсініп, олардың қандай күреске дайын екенін білетінмін. Пижон мен Вангелия менің үмітімді ақтады.»

Нәтижесінде, төрт жасар Пижон «Үздік тұқым өкілі» және «Женева әлем кубогының жеңімпазы» атанса, 10 жасар Вангелия «Үздік қарсы жыныс өкілі» және «Женева әлем кубогының ең үздік ардагері» атақтарын жеңіп алды.

Вангелияның қоржынында көптеген титулдар бар: ол «Алтын ит» атағына ие, яғни 25-ке жуық жеңісі бар ит. Ол Қазақстанның жас чемпионы, Азия чемпионы, Ресей чемпионы және басқа да халықаралық титулдарды иеленген.

Құмай тазы туралы аңыз

Ежелгі қазақтар ең таңдаулы тазы иттерін «Құмай тазы» деп атаған екен. Бұл атау Қыран құмай атты бүркіттің аңызынан шыққан. Аңыз бойынша, бүркіттің балапандары құздан түспейтін биік орынға орналасқан ұядан шыққан кезде, бір күшіктің олармен бірге өсіп, соңында оның дауысы естіледі. Оны тауып алған адамдар бұл итті «Құмай тазы» деп атаған.

Тазы итінің атауы қазақ тілінен «таза» деп аударылады, және бұл тек оның шығу тегіне ғана емес, сонымен қатар сыртқы келбетіне де қатысты.

Қазақ халқы сонау жылдардан бастап тазы жүгіртіп, құс салып, аң аулап, серуен құрғаны белгілі. Олар аң аулауға бейім иттерін “тазы” деп атаған. Орта ғасырда өмір сүрген италиялық жиһанкез Марко Поло далалықтардың аң аулайтын жүйрік иттері жайлы тамсана жазады. Сондай-ақ бертіндегі орыстың статистика қызметкері А.Слудский 1930 жылдардың аяғында қазақ даласында шамамен төрт мыңнан астам аңшы иттер (тазы) болғанын және олар бір маусымда 30 мыңдай аң ұстап, оның терісін иелері ресми түрде үкіметтік мекемелерге өткізгенін айтады.

Көптеген зерттеушілер тазы тұқымдас иттің қазақ даласында пайда болу кезеңін ислам дінінің алғаш таралу уақыты - IX-X ғасырға сәйкестендіріп түсіндіреді.

Қазақтар аңшы итті «тазы» деп атауының мәні парсылардың «таза, алғыр, шапшаң, жүйрік» сөзімен түбірлес және осы мағынадан шыққан деп жорамалдануда.

Тазының көру, сезу, есту қабілеті ерекше жақсы дамыған және аңшылық қабілеті, амал-айласы басқа иттерге қарағанда көш ілгері. Алғыр тазы секундына 30-40 мың дыбыстық тербелісті, тіпті кей кездерде 70-100 мың тербелісті қабылдап, ажырата алады. Әрі иіс сезу мүмкіндігі – 1,5 х 1,5 метр (бұл өлшем адамда 5 х 5 см).

Қазақтар тазыны жарғақ құлақ және шашақ құлақ деп екіге бөледі. Ал тұқымына қарап: құмай тазы, құны тазы, дүрегей тазы, қайың қаптал тазы деп қарастырған. Соңғысы қасқыр алатын тазыларға тән атау.

Сондай-ақ біздегі тазылар таралу аймағына байланысты: самарқан тазысы, Жем бойы немесе атыраулық тазы, Сібір тазысы, Түркістан тазысы сынды атауларға ие. Сонымен қатар еліміздің территориялық ерекшеліктеріне байланысты тау тазысы және дала тазысы деп те бөлінеді. Дала тазысының кеудесі мен бөксесінің биіктігі бірдей, өте жылдам, сүйегі жеңіл, нәзік болғандықтан қазақтар оны ши тазы деп де атайды. Ал тау тазысының бөксе жағы биік, аяғы сіңірлі, мойны жуан болады. Бұлар қасқыр аулауға бейім.

Қазақ тазысы – бітімі сидаң, жүні сұйық, танауы үшкіл, құлағы делдең, жоны дөңес, басы ұзын сопақша, жанары өткір, мойны қысқалау, жауырыны жалпақ, кеудесі кең әрі омыраулы, салқы төс, арқасы түзу, қарны қабысқан, аяқтары сіңірлі, буындары адырайған, шынтағы сыртына қарай ойысты, тырнақтары өткір, саусақтарының арасы үлпілдек жүнді, артқы жағы шалқақ, табаны жалпақ, түр-түсі әрқилы болып келеді.

Аса алымды тазының белгісі: жамбас еті сыртынан қарағанда білеуленіп тұрады және аяғын маймақтатпай тік басады. Жақ сүйектерінің прикусы (тістеуі) қайшы сияқты, дәл тістеседі.

Тазының құйрығы шашақты һәм жіңішке және соңғы ұшына дейін сүйектенбеген болса, оны аңшылар «ою құйрық» деп атайды. Ал құйрығы қамшы сияқты тазыны «қамшықұйрық» деп атайды.

Қазақ тазысының бітімі: еркек тазының биіктігі – 65-70 см, салмағы – 20-25 келі. Қазақ тазысы салюки немесе ауған тазыларына қарағанда 2-5 см аласа, қырым-кавказ тазыларымен салыстырғанда тұрқы 5-6 см ұзын, салмағы 4-5 келі ауыр болады.

Тазы иттердің ішінде дегдар, адам тәрізді талғампаз, кез келген дүниені жей бермейді. Қарны аш болса да, аштығын білдірмейтін төзімді жануар. Үйретіп баулыған кезде тазының мінез-құлқы тұрақты болуына баса назар аударған жөн. Тазыны жастай үйреткен дұрыс. Өйткені бір айлық күшіктің өзінде тазыға тән белгілері біліне бастайды. Үйрету осы шамадан басталады. Оған орынсыз айқайлап, жекуге болмайды.

Бабы келіскен тазыны аңшылар тілімен айтқанда, келер жылы яки екінші қар басқанда аңға салады.

Қазақ аңшылары тазы итті аң қағу өнеріне қатысты бірнеше топқа бөлген. Бірінші топқа қасқыр алатын тазыларды жатқызған. Ондай тазы күшті, әрі жүйрік, жүректі келеді. Алғыр тазы қасқырды көрген бойы қапталдасып шауып, бір-екі жұлып тартып, аужайын (қасқырдың күш-қуатын) байқайды. Одан кейін қатарласа беріп, қасқырды алқымдап жығып, қылқындырып өлтіреді.

Екінші топқа жататындар – шағын тазылар. Бұлар қасқырды алқымдап ұстай алмайды, тек қуып жетіп, тістелеп, мысын құртады. Иесі келіп соғып немесе атып алғанша қасқырды алысқа жібермей, діңкелетеді. Кейбір жағдайда, яғни иесі алыста қалған болса, қасқырды қумай тоқтап қалады. Мұндай тазыларды аңшылар қосалқы немесе көмекші тазы деп атайды.

Үшінші топқа жататындар қоян, түлкі ұстайтын тазылар. Бұлардың күші әлсіз бірақ жүйрік болады. Күніне 2-5 қоян алатын мүмкіндігі бар. Ал түлкіні кез келген тазы алады. Жас тазыны түлкіге салғанда байқау керек. Кәрі түлкі жас тазыны тістеп бетін қайтарып тастайды. Беті қайтқан тазы жасқаншақ келеді.

Тазыларды жеке-жеке немесе топ-тобымен аңға салады. Аңшылар аңды жатқан жерінен үркітіп, алып шығады. Сосын қашқан аңға тазыны жұмсайды. Ал тобымен шыққан саятшылар шамамен 200 метрдей дөңгелек шеңбер жасай жүріп, қашқан аңға кезекпен тазыларын жұмсайды.

Елена Хардина тазы тұқымымен жұмыс істеу оңай екенін, бірақ кейбір ерекшеліктері бар екенін айтады: «Тазы, ең алдымен, аңшы. Ақылды және жаттықтырылған ит өздігінен далаға шығып, аулауға бара алады. Қазақтар бұл итті даналық пен күштің белгісі деп санаған», — дейді ол.

Елена тазы тұқымын ұстаудың маңызды тұстарын атап өтті: иттерді дұрыс тамақтандырып, уақтылы вакцинация жасап отыру қажет. Ол қазіргі уақытта жабайы табиғатта құтыру ауруының көбейіп келе жатқанын және осындай ауруларға қарсы алдын алу шараларын жасау керек екенін ескертеді.

Қазіргі таңда Қазақстанда жануарларды шет елдерге шығару қиындық туғызып отыр, бұл көптеген ит өсірушілердің халықаралық аренада өз өнерлерін көрсетуіне кедергі келтіруде.